<\/p>\n<\/td>\n<\/tr>\n<\/tbody>\n<\/table>\n

\nNie pami\u0119tam, kto powiedzia\u0142, \u017ce ?co\u015b, co jest pi\u0119kne, b\u0119dzie tak\u017ce dzia\u0142a\u0107 doskonale”. Nie to jest jednak istotne i nie o tym zamierzam Pa\u0144stwu opowiedzie\u0107. Przytaczam te s\u0142owa dlatego, \u017ce idealnie opisuj\u0105 ?przypadek” pewnej, ju\u017c zapewne (niestety) zapomnianej konstrukcji motoryzacyjnej pochodz\u0105cej z okresu mi\u0119dzywojennego.<\/p>\n

\nW pierwszych latach po I wojnie \u015bwiatowej tabor samochodowy, a tak\u017ce ?przemys\u0142” motoryzacyjny na ziemiach polskich praktycznie nie istnia\u0142… Wprawdzie ju\u017c w listopadzie 1919 roku zatwierdzono statut pierwszego przedsi\u0119biorstwa ?automobilowego”, a w tym samym roku w\u0142oski koncern Fiat kupi\u0142 w Warszawie teren pod budow\u0119 przysz\u0142ej fabryki, ale pierwsza wspomniana inicjatywa ?umar\u0142a \u015bmierci\u0105 naturaln\u0105”, a z planowanych zak\u0142ad\u00f3w w\u0142oskiego producenta zrealizowano tylko ogromne warsztaty, stacj\u0119 obs\u0142ugi i magazyny cz\u0119\u015bci.<\/p>\n\n\n\n

\n T. Ta\u0144ski pracowa\u0142 w wielu europejskich wytw\u00f3rniach. Prawdopodobnie w\u0142a\u015bnie w zak\u0142adach Renault skonstruowa\u0142, w wieku 23 lat, najwi\u0119kszy w\u00f3wczas silnik lotniczy (12 cylindr\u00f3w w uk\u0142adzie litery H) rozwijaj\u0105cy moc 520 KM – przyp. red.<\/i><\/p>\n<\/td>\n<\/tr>\n<\/tbody>\n<\/table>\n \nProdukcja seryjna w bran\u017cy motoryzacyjnej na ziemiach polskich zacz\u0119\u0142a si\u0119 dopiero w 1922 roku. Wtedy Fabryka Silnik\u00f3w i Traktor\u00f3w Ursus rozpocz\u0119\u0142a nisko seryjn\u0105 produkcj\u0119 ci\u0105gnik\u00f3w rolniczych…<\/p>\n \nW pierwszych latach powojennych g\u0142\u00f3wnym u\u017cytkownikiem taboru samochodowego by\u0142o oczywi\u015bcie wojsko. Strategia wymaga\u0142a, aby tabor u\u017cywany przez si\u0142y zbrojne by\u0142 mo\u017cliwie jednolity, a tak\u017ce aby kraj dysponowa\u0142 odpowiednim zapleczem technicznym – m.in. warsztatami naprawczymi. Zapad\u0142a decyzja o utworzeniu og\u00f3lnopolskiej jednostki. Centralne Warsztaty Samochodowe (CWS) Departamentu Samochodowego Ministerstwa Spraw Wojskowych za\u0142o\u017cono w Warszawie pod koniec 1918 roku. Pocz\u0105tkowo zajmowa\u0142y si\u0119 ?reanimowaniem” pozosta\u0142o\u015bci po zaborcach, z czasem rozszerza\u0142y dzia\u0142alno\u015b\u0107, obejmuj\u0105c wkr\u00f3tce nie tylko remonty g\u0142\u00f3wne, ale tak\u017ce produkcj\u0119 cz\u0119\u015bci i podzespo\u0142\u00f3w samochodowych.<\/p>\n\n\n\n \n <\/p>\n<\/td>\n<\/tr>\n<\/tbody>\n<\/table>\n \nNa pocz\u0105tku lat 20. XX w. zak\u0142ady rozpocz\u0119\u0142y remonty czo\u0142g\u00f3w, a tak\u017ce monta\u017c serii samochod\u00f3w Ford T (do kt\u00f3rych cz\u0119\u015bci uzyskiwano zar\u00f3wno dzi\u0119ki w\u0142asnym zdolno\u015bciom produkcyjnym, jak i zakupom za granic\u0105). Du\u017cym osi\u0105gni\u0119ciem zak\u0142ad\u00f3w by\u0142o wyprodukowanie w 1920 r. serii 16 samochod\u00f3w pancernych opartych na podwoziu Forda T. Samochody te, nosz\u0105ce oznaczenie FT-B, wyposa\u017cono w pancerze ochronne z p\u0142yt o grubo\u015bci 7 mm, wystarczaj\u0105ce, by chroni\u0107 za\u0142og\u0119 przed ostrza\u0142em z broni strzeleckiej i maszynowej. Walki polsko-radzieckie 1921 roku przetrwa\u0142o 12 wyprodukowanych samochod\u00f3w, co najlepiej \u015bwiadczy o jako\u015bci konstrukcji i gotowego produktu. Pojazdy te wysz\u0142y spod r\u0119ki in\u017c. Tadeusza Ta\u0144skiego – syna wybitnego malarza i tw\u00f3rcy polskiego szybownictwa (konstruktora m.in. pierwszego na ziemiach polskich szybowca Lotnia).<\/p>\n \nPoniewa\u017c zak\u0142ady zwi\u0119ksza\u0142y swoje mo\u017cliwo\u015bci, a ich za\u0142oga (dochodz\u0105ca do 700 pracownik\u00f3w) podnosi\u0142a kwalifikacje, wy\u0142oni\u0142a si\u0119 pewna grupa os\u00f3b licz\u0105cych na mo\u017cliwo\u015b\u0107 uruchomienia produkcji w\u0142asnych samochod\u00f3w. W\u015br\u00f3d niej znale\u017ali si\u0119 m.in. \u00f3wczesny naczelnik CWS – kpt. in\u017c. Kazimierz Meyer, kt\u00f3remu uda\u0142o si\u0119 skupi\u0107 wok\u00f3\u0142 siebie zesp\u00f3\u0142 doskona\u0142ych fachowc\u00f3w in\u017cynier\u00f3w: Tadeusza Ta\u0144skiego, Roberta Gabeau (przyjaciela T. Ta\u0144skiego z czas\u00f3w wsp\u00f3lnych studi\u00f3w w paryskiej Ecole Superieure d’Electricite), W\u0142adys\u0142awa Mrajskiego, Tadeusza Paszewskiego, do kt\u00f3rych do\u0142\u0105czy\u0142 w 1927 r. in\u017c. Stanis\u0142aw Panczakiewicz (tw\u00f3rca nadwozia s\u0142ynnego Lux-Sport, a tak\u017ce… PRL-owskiej Syrenki).<\/p>\n \nNa szczeg\u00f3ln\u0105 uwag\u0119 z wymienionego grona zas\u0142uguje tw\u00f3rca samochodu CWS Tl – Tadeusz Ta\u0144ski. Ten m\u0142ody, licz\u0105cy w\u00f3wczas niespe\u0142na 30 lat cz\u0142owiek, by\u0142 – podobnie jak jego ojciec – wielkim orygina\u0142em, fantast\u0105, obdarzonym cudownym wr\u0119cz wyczuciem kszta\u0142tu i materia\u0142u.<\/p>\n\n\n\n \n Henry Ford pracowa\u0142 w podobny spos\u00f3b nad s\u0142ynnym modelem T. Kre\u015bli\u0142 og\u00f3lne rysunki kred\u0105 na tablicy, podawa\u0142 swoim wsp\u00f3\u0142pracownikom za\u0142o\u017cenia techniczne, a in\u017cynierowie na tej podstawie przygotowywali rysunki. Ford ogl\u0105da\u0142 gotowe projekty – a poniewa\u017c rysunek techniczny czyta\u0142 raczej s\u0142abo, odpowiednie elementy by\u0142y oznaczane r\u00f3\u017cnymi kolorami, a przekroje dodatkowo ?kreskowane”. Ford decydowa\u0142, kt\u00f3ry element mo\u017cna odci\u0105\u017cy\u0107 poprzez zeszlifowanie, kt\u00f3ry wzmocni\u0107. Faktem pozostaje, \u017ce silniki i pojazdy zbudowane na podstawie tak przygotowanych rysunk\u00f3w, sprawowa\u0142y si\u0119 doskonale, praktycznie bez jakichkolwiek p\u00f3\u017aniejszych ingerencji.<\/p>\n<\/td>\n<\/tr>\n<\/tbody>\n<\/table>\n \nWszystkie elementy samochodu projektowa\u0142 ?na oko”, a p\u00f3\u017aniejsze obliczenia zawsze potwierdza\u0142y prawid\u0142owo\u015b\u0107 przyj\u0119tych przez niego za\u0142o\u017ce\u0144 konstrukcyjnych. In\u017cynier by\u0142 ca\u0142kowicie poch\u0142oni\u0119ty opracowywan\u0105 koncepcj\u0105, my\u015blami ?trwa\u0142 przy swoich projektach” niezale\u017cnie od sytuacji, w jakiej si\u0119 znalaz\u0142. Nierzadko zdarza\u0142o si\u0119, \u017ce kolejne za\u0142o\u017cenie powstawa\u0142o nie na deskach kre\u015blarskich, ale na… papierowej serwetce rzuconej na blat kawiarnianego stolika.<\/p>\n \nRysunki konstrukcyjno-zestawieniowe wykonywa\u0142 tak, by wszystkie rzuty zmie\u015bci\u0142y si\u0119 na jednym arkuszu – unikaj\u0105c w ten spos\u00f3b ?zb\u0119dnego” odmierzania. Na ich podstawie dopiero Robert Gabeau wykre\u015bla\u0142 rysunki wykonawcze… Tak w\u0142a\u015bnie narodzi\u0142 si\u0119 pierwszy samoch\u00f3d ze znakiem CWS.<\/p>\n \nPierwszym etapem tw\u00f3rczej inicjatywy by\u0142o okre\u015blenie za\u0142o\u017ce\u0144 konstrukcyjnych, b\u0119d\u0105cych kompromisem pomi\u0119dzy ambicjami i oczekiwaniami konstruktor\u00f3w a zdolno\u015bciami produkcyjnymi, technologicznymi i materia\u0142owymi zak\u0142ad\u00f3w. Przyj\u0119to m.in. ograniczenie liczby cylindr\u00f3w do 4, pojemno\u015bci do 3,0 dm3. Stopie\u0144 spr\u0119\u017cania mia\u0142 wynie\u015b\u0107 4,5. Kad\u0142ub silnika mia\u0142 by\u0107 wykonany z aluminium, z mokrymi tulejami cylindr\u00f3w z \u017celiwa. Przewidziano wzierniki z boku kad\u0142uba, pozwalaj\u0105ce na kontrol\u0119 stanu panewek uk\u0142adu korbowego. T\u0142oki tak\u017ce mia\u0142y by\u0107 wykonane z aluminium. Zaprojektowanie tego silnika zaj\u0119\u0142o in\u017c. Ta\u0144skiemu zaledwie… 3 tygodnie. Prototypowy silnik wykonano zgodnie z przyj\u0119tymi za\u0142o\u017ceniami, pokonuj\u0105c po drodze wiele trudno\u015bci technologicznych. Poddano go badaniom na hamowni, podczas kt\u00f3rych dokonano tylko kilku poprawek i regulacji.<\/p>\n \nSilnik ten w niczym nie ust\u0119powa\u0142 silnikom produkowanym przez renomowane wytw\u00f3rnie, a pod wieloma wzgl\u0119dami je przewy\u017csza\u0142. My\u015bl\u0105 przewodni\u0105 konstruktor\u00f3w by\u0142o bowiem jak najwi\u0119ksze zunifikowanie element\u00f3w – gwint\u00f3w, sworzni, k\u00f3\u0142 z\u0119batych – doprowadzone niemal do perfekcji. Zw\u0142aszcza dzisiaj niewiarygodne mo\u017ce wydawa\u0107 si\u0119, \u017ce ca\u0142a jednostka nap\u0119dowa CWS Tl mia\u0142a tylko jeden rodzaj po\u0142\u0105cze\u0144 gwintowych M10 x 1,5 oraz gwint \u015bwiecowy M18 x 1,5. Jednym kluczem p\u0142askim, dwustronnym o rozwarto\u015bci szcz\u0119k 17×29 mm i wkr\u0119takiem mo\u017cna by\u0142o rozebra\u0107 ca\u0142y silnik, a tak\u017ce… ca\u0142y skonstruowany p\u00f3\u017aniej samoch\u00f3d! Wszystkie mechanizmy silnika (pomp\u0119 oleju, wody, wentylator ch\u0142odnicy, regulator obrot\u00f3w, pr\u0105dnic\u0119 i iskrownik) porusza\u0142 zesp\u00f3\u0142 k\u00f3\u0142 z\u0119batych, wykorzystany tak\u017ce… w skrzyni przek\u0142adniowej.<\/p>\n \nKompletny samoch\u00f3d zbudowano w ci\u0105gu roku i zg\u0142oszono go do startu w rajdzie dooko\u0142a Polski w 1925 roku. Pod koniec 1927 roku mo\u017cna by\u0142o przyst\u0105pi\u0107 do produkcji pierwszej serii 25 samochod\u00f3w. W konsekwencji w 1928 roku zapad\u0142a decyzja o wy\u0142\u0105czeniu zak\u0142ad\u00f3w CWS z ?zaplecza motoryzacyjnego”. Przemianowano je na Pa\u0144stwow\u0105 Wytw\u00f3rni\u0119 Samochod\u00f3w (PWS), kt\u00f3ra wesz\u0142a w sk\u0142ad nowo powsta\u0142ego koncernu Pa\u0144stwowych Zak\u0142ad\u00f3w In\u017cynierii (PZIn\u017c.).<\/p>\n \nSamoch\u00f3d osobowy CWS Tl by\u0142 wytwarzany w niezbyt du\u017cych seriach (ok. 60 sztuk), jako czterodrzwiowe modele: kareta i torpedo (5-6-oso-bowe), a tak\u017ce jako dwudrzwiowy ?fa\u0142szywy kabriolet” i kabriolet czterodrzwiowy. Samochody poszczeg\u00f3lnych serii wykazywa\u0142y niewielkie r\u00f3\u017cnice w szczeg\u00f3\u0142ach wykonania, wynikaj\u0105ce m.in. z rzemie\u015blniczej technologii produkcji. Wszystkie wersje nadwoziowe, tak\u017ce specjalne: sanitarki i furgony oraz p\u00f3\u0142ci\u0119\u017car\u00f3wki, projektowa\u0142 in\u017c. Panczakiewicz, natomiast ich konstrukcj\u0105 zajmowa\u0142 si\u0119 Ta\u0144ski.<\/p>\n\n\n\n \n <\/p>\n<\/td>\n<\/tr>\n<\/tbody>\n<\/table>\n \nSamochody CWS by\u0142y wytrzyma\u0142e i nowoczesne. Z oko\u0142o 500 samochod\u00f3w osobowych wersji Tl wyprodukowanych w latach 1928-1931 korzysta\u0142o wojsko i administracja publiczna. Niestety, do czas\u00f3w wsp\u00f3\u0142czesnych nie zachowa\u0142y si\u0119 \u017cadne egzemplarze, chocia\u017c widywano je na ulicach jeszcze w latach 50. ubieg\u0142ego stulecia.<\/p>\n \n?Co\u015b, co jest pi\u0119kne, b\u0119dzie tak\u017ce dzia\u0142a\u0107 doskonale”. O innym polskim samochodzie – Syrence – mimo \u017ce jej nadwozie wysz\u0142o spod r\u0119ki in\u017c. Panczakiewicza, m\u00f3wi\u0142o si\u0119, \u017ce ?nie grzeszy urod\u0105”. I prawd\u0105 by\u0142o, \u017ce ?nigdy nie by\u0142a do ko\u0144ca sprawna i do ko\u0144ca zepsuta”. Ale to ju\u017c zupe\u0142nie inna historia…<\/p>\n \u0179r\u00f3d\u0142o:<\/p>\n T. Tarczy\u0144ski, W. Jele\u0144 ?Pocz\u0105tki polskiej motoryzacji. Samochody CWS” WKi\u0141, Warszawa 1991<\/em><\/sup><\/p>\n Autor: tekst i ilustracje: Maciej Stanis\u0142awski<\/i><\/p>\n","protected":false},"excerpt":{"rendered":" Nie pami\u0119tam, kto powiedzia\u0142, \u017ce ?co\u015b, co jest pi\u0119kne, b\u0119dzie tak\u017ce dzia\u0142a\u0107 doskonale”. Nie to jest jednak istotne i nie o tym zamierzam Pa\u0144stwu opowiedzie\u0107. Przytaczam te s\u0142owa dlatego, \u017ce idealnie opisuj\u0105 ?przypadek” pewnej, ju\u017c zapewne (niestety) zapomnianej konstrukcji motoryzacyjnej pochodz\u0105cej z okresu mi\u0119dzywojennego.<\/p>\n","protected":false},"author":3,"featured_media":0,"comment_status":"open","ping_status":"open","sticky":false,"template":"","format":"standard","meta":{"_mi_skip_tracking":false,"_monsterinsights_sitenote_active":false,"_monsterinsights_sitenote_note":"","_monsterinsights_sitenote_category":0,"footnotes":""},"categories":[],"tags":[157],"class_list":["post-789","post","type-post","status-publish","format-standard","tag-igus"],"_links":{"self":[{"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/789","targetHints":{"allow":["GET"]}}],"collection":[{"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts"}],"about":[{"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/types\/post"}],"author":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/users\/3"}],"replies":[{"embeddable":true,"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/comments?post=789"}],"version-history":[{"count":0,"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/posts\/789\/revisions"}],"wp:attachment":[{"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/media?parent=789"}],"wp:term":[{"taxonomy":"category","embeddable":true,"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/categories?post=789"},{"taxonomy":"post_tag","embeddable":true,"href":"https:\/\/www.designnews.pl\/wp-json\/wp\/v2\/tags?post=789"}],"curies":[{"name":"wp","href":"https:\/\/api.w.org\/{rel}","templated":true}]}}